Een bijzonder mooi tweehandszwaard
In de collectie van het Nationaal Militair Museum bevindt zich een uniek zwaard. Het begint zijn leven als functioneel wapen op het strijdtoneel, maar wordt later omgebouwd tot een ceremonieel zwaard. Het is maar liefst 160 cm lang en heeft een rijkelijk versierd gevest. Het is duidelijk dat dit grote zwaard heeft toebehoord aan een belangrijk persoon, maar voor wie is het gemaakt en waarvoor is het gebruikt?
Het zwaard als symbool voor de wereldlijke macht
Al sinds de Middeleeuwen heeft het zwaard een belangrijke symbolische functie. De symbolische betekenis van het zwaard vindt haar oorsprong in de zogenaamde ‘tweezwaardenleer’. Hierin wordt het gezag onder een wereldlijke en een geestelijke macht verdeeld. Christus zou aan zowel de geestelijke als de wereldlijke leider een zwaard hebben overhandigd. De macht van een onafhankelijk vorst wordt gesymboliseerd door de zogenaamde ‘rijksregalia’: de scepter, de rijksappel en het rijkszwaard. De scepter onderschrijft het gezag, de rijksappel symboliseert het grondgebied en het zwaard staat voor de macht van een vorst.
Voor de kroning van de belangrijkste Europese vorsten worden kostbare rijksregalia gemaakt. Deze worden exclusief voor de kroning gebruikt en worden eeuwenlang zorgvuldig op één centrale plek bewaard. De traditie om een rijkszwaard bij inhuldigingen en kroningen te gebruiken is tot op de dag van vandaag in vele Europese landen in gebruik. Zo droeg generaal Tom Middendorp, als Commandant der Strijdkrachten, het Nederlandse Rijkszwaard tijdens de inhuldiging van Willem-Alexander op 30 april 2013.
Een ‘costelijk’ zwaard
Voor iets minder belangrijke gelegenheden, zoals de inhuldiging van de vorst in een stad (de zogenaamde ‘Blijde inkomst’), worden door lokale ambachtslieden vergelijkbare statussymbolen vervaardigd. Henrica van Erp, abdisse van het Vrouwenklooster in Oostbroek, maakt in 1540 de inhuldiging van keizer Karel V in Utrecht mee. Zij schrijft in haar dagboek: ‘Voor de keyserlijke mayestyt reed een groot heer in gulden laken, mit een costelijk zweert in de hand.’ Een goed voorbeeld van een dergelijk ‘costelijk’ zwaard is het ceremoniële tweehanderzwaard uit de collectie van het Nationaal Militair Museum.
Versieringen en verwijzingen
Op het gevest zijn de portretten van keizer Nero, Karel V en de Romeinse godin Vesta afgebeeld. Het portret van Karel V staat prominent in het midden en geeft aan dat dit zwaard voor hem gemaakt is. De beeltenis van de Romeinse keizer Nero verwijst naar de titel van Karel V als keizer van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie. Hij wordt hiermee gezien als opvolger van de Romeinse keizers. Vesta is de godin van het haardvuur en staat symbool voor huiselijkheid, maar ook voor eendracht en veiligheid van de staat. Aangezien het portret van Karel V op de greep is afgeleid van een schilderij uit 1532, moet dit zeer fraaie zwaard tussen 1532 en 1558 in de Nederlanden gebruikt zijn voor een plechtigheid rondom keizer Karel V.
Nader onderzoek heeft aangetoond dat een bestaand tweehandszwaard speciaal voor een plechtigheid is omgebouwd tot een ceremonieel ‘rijkszwaard’. De kling is hergebruikt en voorzien van een geelkoperen, rijkversierd gevest in Renaissancestijl. Geelkoper is een zeer zacht materiaal. Dit materiaal is betaalbaar, snel en gemakkelijk te bewerken en benadert tijdens een ceremonie de ‘costelijke’, luxe uitstraling van goud.
Waar komt het zwaard vandaan?
Op 21 september 1558 overlijdt Karel V in Spanje. In verschillende belangrijke steden binnen zijn rijk, zoals Brussel, Augsburg en Bologna, worden ter herinnering aan de overledene uitvoerige processies gehouden. Het speciaal voor de Augsburgse ceremonie gemaakte ‘rijkszwaard’ is bewaard gebleven. Het bevindt zich tegenwoordig in het Diözesanmuseum St. Afra.
In Brussel wordt op 29 en 30 december 1558 een vergelijkbare processie gehouden, waarin verschillende hooggeplaatste personen de waardigheidstekenen van de keizer met zich meedragen. Willem van Oranje heeft de eer om de rijksappel te dragen. Voor hem loopt een andere edelman met het rijkszwaard. Het rijkszwaard, soms ook wel ‘het zwaard der soevereiniteit’ genoemd, wordt bij dit soort gelegenheden altijd met de punt omhoog gedragen.
De gebruikte statussymbolen worden na afloop van de begrafenisstoet aan het rouwbord gehangen in de kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele in Brussel. Daar hebben zij eeuwenlang gehangen. Toch zijn ze na verloop van tijd verdwenen. Helaas is het niet duidelijk waar ze zijn gebleven. Gezien het gat bovenin de kling van het ceremoniële tweehandszwaard uit de collectie van het Nationaal Militair Museum zou het kunnen zijn dat deze ooit aan het betreffende rouwbord heeft gehangen. Verder onderzoek zal dit echter moeten aantonen.
Gezien het gat bovenin de kling van het ceremoniële tweehandszwaard zou het kunnen zijn dat deze ooit aan het Brusselse rouwbord heeft gehangen. Verder onderzoek zal dit echter moeten aantonen. Jeroen Punt, conservator
Wapencollege ‘Het geheim van het tweehandszwaard’
Deze grote tweehandszwaarden worden niet alleen voor ceremoniële doeleinden gebruikt. Met een eenvoudiger gevest worden ze gedurende de hele 16e eeuw ook op het slagveld gebruikt. Wil jij het verschil weten tussen ceremoniële en functionele tweehandszwaarden en ook door wie en hoe ze werden gebruikt? Kom dan op zondag 16 november naar het wapencollege ‘Het geheim van het tweehandszwaard’.
Meld je aan
