De Hoornse Haakbus
Oudste vuurwapen van Nederland?
Met het militaire verhaal van Nederland leggen we aan de hand van acht tijdvakken de militaire geschiedenis van Nederland uit. Ieder tijdvak belichten we aan de hand van bijzondere sleutelstukken die ieder een stukje van het militair verhaal vertellen. Deze objecten maken ons militair verleden tastbaar en herkenbaar. De komende maanden lichten we telkens één sleutelstuk per tijdvak uit. We beginnen bij tijdvak 1, met een wel heel bijzonder wapen: de Hoornse Haakbus – mogelijk het oudste vuurwapen van Nederland.
Een vuurwapen uit een afvalput
Tijdens de werkzaamheden aan een kelder werd begin jaren ’90 een haakbus (vroeg vuurwapen) gevonden in een afvalput (beerput) in de binnenstad van Hoorn. Onderzoek toonde aan dat het ging om een vuurwapen uit de late veertiende of vroege vijftiende eeuw. De haakbus werd illegaal opgegraven, maar na een rechtszaak werd in 1993 de haakbus overgedragen aan de Rijksdienst en was hij te zien in het Museum van Hoorn. Opmerkelijk was dat het vuurwapen nog geladen was. Tijdens het schoonmaken van de loop kwam men tot de conclusie dat deze aan binnenkant korter was. Na onderzoek bleek er nog een kogel in de loop te zitten!
De haakbus bestaat uit een bronzen loop van ruim 40 centimeter met een haak en een wildeman of duivel als zundgat – een gat in de loop waardoor het kruit wordt ontstoken. De loop is gemonteerd op een houten, gedraaide steel.
Introductie vuurwapens
Vuurwapens, zoals de haakbus, maken gebruik van buskruit: een mengsel van salpeter, houtskool en zwavel. Bij ontsteking zorgt dit voor een snelle verbranding die gasdruk opbouwt, waardoor een kogel met kracht uit de loop wordt geduwd. Dit principe vormt nog steeds de basis voor modern geschut en handvuurwapens. De naam ‘haakbus’ komt van de haak onder de loop. Deze werd gebruikt om het wapen te stabiliseren door het bijvoorbeeld achter een muur of rand te haken. Door de enorme terugslag van deze vroege vuurwapens was dat geen overbodige luxe.
Ruzie met Claes Wael
De haakbus uit Hoorn is niet alleen bijzonder vanwege zijn ouderdom, maar ook vanwege de rijke historische context waarin hij werd gevonden. De beerput lag achter het huis waar rond 1410 Claes de Wael woonde, de schout van Hoorn. Claes was lid van de Hoekse factie, een groep van edellieden en hun aanhangers die verwikkeld was in een langdurige machtsstrijd met de burgerlijke Kabeljauwse partij. Deze partijstrijd – de Hoekse en Kabeljauwse twisten – verdeelde Holland anderhalve eeuw lang in rivaliserende kampen.
In 1410 escaleerde de spanning in Hoorn. Nadat Claes zeven schepenen benoemde die loyaal waren aan zijn Hoekse gezindheid, barstte op Paasmorgen een gewelddadig conflict los. Voor de kerk brak een vechtpartij uit tussen aanhangers van Claes en zijn tegenstanders. Er vielen doden, huizen werden binnengevallen, en de stad raakte tijdelijk in een burgeroorlogachtige toestand. Hoewel niet met zekerheid gezegd kan worden wat er precies is gebeurd met de haakbus, is het aannemelijk dat deze gebeurtenissen hebben geleid tot de vondst in de beerput. Mogelijk werd het wapen – samen met de vuiststok, het ambtsteken van de schout – uit wraak in de beerput gegooid.
Symbool van het eerste vuurwapen
Binnen het militair verhaal symboliseert de Hoornse haakbus de opkomst van vuurwapens in het Nederlandse militaire verleden. Het object is niet alleen een technisch hoogstandje uit zijn tijd, maar vertegenwoordigt ook een belangrijke militaire en maatschappelijke verandering. Dit mogelijk oudste bekende vuurwapen uit Nederland markeert het begin van een ontwikkeling die tot vandaag de dag voortduurt: moderne geweren, tanks en artillerie maken nog altijd gebruik van hetzelfde principe – het afvuren van een projectiel via een gecontroleerde explosie.
De Hoornse haakbus is een bruikleen van Archeologie West-Friesland en is nu te zien in het Nationaal Militair Museum.
"De Hoornse haakbus is mogelijk het oudste vuurwapen van Nederland. De impact van de uitvinding van vuurwapens in de middeleeuwen zien we vandaag de dag nog steeds. Veel van de moderne wapens zijn nog steeds gebaseerd op hetzelfde principe van het afvuren van een projectiel via een gecontroleerde explosie.” Casper van Dijk - Conservator
